فوق العاده نوبت کاری و نحوه محاسبه آن
فهرست مطالب
در بسیاری از مشاغل حیاتی مانند خدمات بهداشتی، درمانی، اورژانس، آتش‌نشانی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و حتی شرکت‌های تولیدی دارویی، امکان تعطیلی محیط کار وجود ندارد. این مشاغل نیازمند حضور پیوسته کارکنان در طول شبانه‌روز هستند؛ بنابراین استفاده از سیستم‌های نوبت کاری و شیفت کاری امری ضروری به شمار می‌آید. در این مقاله جامع با محوریت «آموزش نوبت کاری» به بررسی مفهوم نوبت کاری، طبقه‌بندی آن طبق قانون کار، نحوه محاسبه حقوق و مزایای مربوط به هر نوع شیفت و همچنین معایب و مزایای کار در شیفت‌های مختلف خواهیم پرداخت.
مفهوم نوبت کاری در قانون کار
نوبت کاری یا شیفت کاری به نوعی از تقسیم‌بندی ساعات کاری گفته می‌شود که در آن کارکنان به صورت چرخشی در طول روز در شیفت‌های مختلف (صبح، عصر و شب) فعالیت می‌کنند. طبق ماده 55 قانون کار، نوبت کاری به عنوان کاری تعریف می‌شود که در طی یک دوره معین (معمولاً یک ماه) در ساعات مختلف شبانه‌روز انجام شود. به عبارت دیگر، اگر یک کارگر در یک هفته صبح و در هفته دیگر شب کار کند، این حالت به عنوان شیفت کاری یا نوبت کاری تلقی می‌شود. نکته مهم در تعریف نوبت کاری، استفاده از لغت «ماه» است؛ یعنی تقسیم‌بندی باید در بازه زمانی یک ماه انجام شود و تغییر الگو در طول یک سال، مشروط به گردش منظم نوبت‌ها، به عنوان نوبت کاری در نظر گرفته می‌شود.
تفاوت نوبت کاری با شب کاری
در حالی که نوبت کاری شامل فعالیت در چند شیفت مختلف (صبح، عصر و یا شب) در یک ماه است، کارگران شب کار تنها به صورت ثابت در شیفت شب (از ساعت 22 شب تا 6 صبح) مشغول به کار می‌شوند. به همین دلیل، کارگرانی که به صورت نوبتی فعالیت می‌کنند، با توجه به تغییر شیفت‌ها و فشارهای ناشی از چرخش ساعات، مشمول حقوق و مزایای ویژه‌ای می‌شوند که در قانون کار برای جبران سختی‌های بیشتر در این شرایط پیش‌بینی شده است. در مقابل، حقوق کارگران شب کار تنها با احتساب اضافه کاری شب (35 درصد بالاتر از مزد مبنا) محاسبه می‌شود.
تقسیم‌بندی شیفت‌های روزانه
بر اساس قانون کار، یک روز 24 ساعته به سه شیفت 8 ساعته تقسیم می‌شود که به شرح زیر است:
- شیفت صبح: از ساعت 6 بامداد تا 14 بعدازظهر
- شیفت عصر: از ساعت 14 بعدازظهر تا 22 شب
- شیفت شب: از ساعت 22 شب تا 6 بامداد
این تقسیم‌بندی استاندارد، بستر لازم برای اجرای نوبت کاری در مشاغلی فراهم می‌آورد که به صورت شبانه‌روزی فعال هستند.
انواع نوبت کاری بر اساس ماده 56 قانون کار
ماده 56 قانون کار چهار نوع شیفت کاری را تعریف کرده است که به شرح زیر هستند:
1-شیفت کاری صبح و عصر:
کارگری که به صورت چرخشی یک هفته صبح و یک هفته عصر کار می‌کند. طبق قانون، در این حالت کارگر علاوه بر مزد مبنا، 10 درصد فوق‌العاده نوبت کاری دریافت می‌کند.
2-شیفت کاری صبح، عصر و شب:
در این نوع شیفت کاری، کارگر در یک دوره معین (مثلاً هر هفته یا هر دوره مشخص) به ترتیب شیفت صبح، عصر و شب را تجربه می‌کند. با توجه به حضور در شیفت شب نیز، میزان فوق‌العاده نوبت کاری در این حالت 15 درصد است.
3-شیفت کاری صبح و شب:
در این مدل، کارگر در یک هفته صبح و در هفته دیگر شب فعالیت می‌کند. به دلیل حضور در ساعات سخت شب، طبق قانون کار، درصد فوق‌العاده نوبت کاری به میزان 22.5 درصد محاسبه می‌شود.
4-شیفت کاری عصر و شب:
کارگری که در دوره‌های مشخص به صورت متناوب شیفت عصر و شب را تجربه می‌کند. در این حالت نیز درصد فوق‌العاده نوبت کاری (22 درصد) توسط قانون محاسبه می‌شود.
توجه به این نکته ضروری است که شرط اصلی برای تعلق گرفتن نوبت کاری، گردش شیفت‌ها در طول یک ماه و تغییر ساعات شروع و پایان کار می‌باشد. در صورتی که این تغییرات ثابت باشند، حتی اگر شیفت‌های شبانه اجرا شوند، حقوق مربوط به نوبت کاری تعلق نخواهد گرفت
قوانین محاسبه نوبت کاری و دستورالعمل‌های اجرایی
برای اجرای صحیح محاسبات حقوق و دستمزد کارگران نوبت‌دار، چند نکته کلیدی وجود دارد:
گردش شیفت‌ها در یک ماه:
کارگران باید در بازه زمانی یک ماه، شیفت‌های مختلف (مثلاً یک هفته صبح و یک هفته شب) را تجربه کنند. اگر گردش شغلی در یک بازه زمانیکه کمتر از یک ماه باشد، کار به عنوان نوبت کاری تلقی نمی‌شود و فقط برای ساعات شب کار، مطابق ماده 53، فوق العاده شب کاری (با افزایشی حدود 35%) پرداخت می‌گردد.
محدودیت ساعات کار:
مجموع ساعات کاری کارگران در طول 4 هفته یا یک ماه نباید از میزان ساعت موظفی ماه مذکور تجاوز کند. در صورت افزایش ساعت کاری، ساعات اضافه مشمول پرداخت به تفکیک درصدهای تعیین‌شده خواهد شد.
تعرفه‌های جمعه کاری و مرخصی:
طبق ماده 62 قانون کار، در صورتی که شیفت کاری در روز جمعه نیز اجرا شود، علاوه بر فوق العاده نوبت کاری، حقوق جمعه کاری با افزایش 40% محاسبه شده و در صورت عدم دریافت تعطیلی جایگزین، اضافه کاری نیز به پرداخت می‌رسد
نحوه محاسبه فوق العاده نوبت کاری
مراحل کلی محاسبه
برای محاسبه فوق العاده نوبت کاری طبق نرخ‌های سال 1404، مراحل زیر به ترتیب انجام می‌شود:
تشخیص نوع نوبت کاری:
بر اساس ساعات کاری مشخص در هر شیفت تعیین می‌شود که نوبت کاری از کدام دسته (صبح و عصر، صبح، عصر و شب، یا صبح و شب/عصر و شب) به حساب می‌آید.
تعیین درصد فوق العاده:
پس از تعیین نوع شیفت، درصد مرتبط از ماده 56 قانون کار به شرح زیر انتخاب می‌شود:
شیفت صبح و عصر: 10%
شیفت صبح، عصر و شب: 15%
شیفت صبح و شب یا عصر و شب: 22.5%
اجرای فرمول محاسبه:
فرمول کلی:
فوق العاده نوبت کاری = مزد مبنا (حقوق پایه) × درصد تعیین شده
مبلغ به دست آمده به حقوق ماهیانه کارگر اضافه می‌شود تا حقوق نهایی محاسبه گردد.
مثال‌های عملی با نرخ‌های 1404
برای درک بهتر روش محاسبه، به چند مثال عملی توجه کنید:
مثال 1 – شیفت صبح و عصر:
فرض کنید مزد مبنا روزانه یک کارگر 5,000,000 ریال است.
درصد فوق العاده نوبت کاری 10% می‌باشد:
ریال 500,000 = 5,000,000 × 10%
بنابراین، حقوقروزانه این کارگر با اضافه فوق العاده نوبت کاری برابر می‌شود با:
ریال 5,500,000 = 5,000,000 + 500,000
مثال 2 – شیفت صبح، عصر و شب:
در این حالت با همان مزد مبنا، درصد تعیین شده 15% است:
ریال 750,000 = 5,000,000 × 15%
حقوق روزانه نهایی به رقم:
ریال5,750,000 = 5,000,000 + 750,000
مثال 3 – شیفت صبح و شب یا عصر و شب:
درصد مورد نظر در این الگو 22.5% است:
ریال 1,125,000 = 5,000,000 × 22.5%
و حقوق کل برابر می‌شود با:
ریال 6,125,000 = 5,000,000 + 1,125,000
محاسبه ساعات اضافه کاری و مرخصی
از آنجا که ساعات کاری در مشاغل نوبتی ممکن است از 8 ساعت در روز یا 44 ساعت در هفته بیشتر شود، قانون کار برای دوره‌های 4 هفته متوالی، حداکثر 176 ساعت کار موظفی را در نظر گرفته است. در صورتی که این حد زمانی تجاوز کند، ساعات اضافه کاری بر اساس درصدهای تعیین‌شده پرداخت می‌شود.
در محاسبه مرخصی نیز نکته‌ای حائز اهمیت وجود دارد. برای کارگران نوبت کاری، مرخصی به صورت روزانه محاسبه نمی‌شود بلکه مجموع ساعات کاری در روزهای مرخصی جمع شده و سپس بر معیاری (مثلاً 7 ساعت و 20 دقیقه) تقسیم می‌شود تا روزهای مرخصی صحیح به دست آید. همچنین در روزهایی که نوبت کاری با جمعه یا تعطیلات رسمی همزمان می‌شود، قوانین خاصی مانند پرداخت 40 درصد فوق‌العاده جمعه کاری اعمال می‌گردد.
علاوه بر محاسبه فوق العاده نوبت کاری، نکات قانونی دیگری نیز در حقوق و دستمزد کارگران نوبت‌دار وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند:
اضافه کاری:
اگر مجموع ساعات کاری در یک ماه از میزان ساعت موظفی همان ماه تجاوز کند، ساعات اضافه کاری طبق درصدهای مشخص شده (40 درصد مازاد بر مزد مبنا یک ساعت)پرداخت می‌شود.
مرخصی استحقاقی:
کارگران نوبت‌کار، در صورت استفاده از مرخصی استحقاقی، مستحق دریافت حقوق کامل ماهانه هستند؛ به طوری که استفاده از مرخصی، حق فوق العاده نوبت کاری را کاهش نمی‌دهد.
جمعه کاری:
در صورتی که شیفت کاری در روز جمعه قرار گیرد، علاوه بر فوق العاده نوبت کاری، حقوق جمعه کاری با افزایش 40% به ازای هر ساعت کار محاسبه شده و بر حسب مقررات قانون کار پرداخت می‌شود. همچنین، به جهت جبران کار در روز جمعه، تعویض یک روز تعطیل نیز الزامی است
تفاوت مزد مبنا و مزد ثابت در محاسبه نوبت کاری
یکی از مسائل مهم در مدیریت حقوق و دستمزد، تعیین مبنای محاسبه است. در محاسبه نوبت کاری، تفاوت بین «مزد مبنا» و «مزد ثابت» نقش اساسی دارد:
مزد مبنا:
همان حقوق پایه تعیین شده برای کارگر است که شامل تمامی مزایا و اجزای حقوقی می‌شود. در محاسبه فوق العاده نوبت کاری، درصد تعیین شده از همان مزد مبنا ضرب می‌شود.
مزد مبنا = مزد روزانه + پایه سنوات روزانه + مزایای به تبع شغل
مزد ثابت:
مبلغی است که بدون احتساب اضافه حقوق (مانند فوق العاده نوبت کاری، حق ماموریت و غیره) به کارگر پرداخت می‌شود. این مبلغ معمولاً برای محاسبه عیدی، سنوات و سایر مزایای قراردادی مد نظر قرار نمی‌گیرد.
در نتیجه، دقت در انتخاب مبنای محاسبه (مزد مبنا) باعث شفافیت و منصفانه بودن محاسبات حقوق و دستمزد می‌شود
مزایا و معایب شیفت‌های کاری
مزایای نوبت کاری
1-دریافت حقوق بالاتر:
از مهم‌ترین مزایای شیفت‌بندی کار این است که کارگران و کارکنان به دلیل انجام وظایف در ساعات سخت شبانه‌روز، علاوه بر مزد مبنا، فوق‌العاده نوبت کاری دریافت می‌کنند که باعث افزایش درآمد آن‌ها می‌شود.
2-تنوع شیفت‌ها:
با تغییر شیفت‌ها، فشار جسمی و روحی ناشی از کار ثابت در یک ساعت مشخص کاهش یافته و امکان استفاده از شیفت‌های مختلف برای کسب درآمد اضافی نیز فراهم می‌شود.
3-تطبیق با نیازهای شغلی:
مشاغلی که نیاز به خدمات 24 ساعته دارند، با استفاده از سیستم نوبت کاری می‌توانند از تداوم فعالیت اطمینان حاصل کرده و خدمات‌رسانی به موقع را به مشتریان ارائه دهند.
معایب نوبت کاری
1-بی‌خوابی و خستگی:
تغییرات مداوم در شیفت‌های کاری می‌تواند منجر به اختلال در ریتم خواب و بروز خستگی شدید شود. این موضوع بر سلامت جسمی و روانی کارگران تاثیر منفی دارد.
2-استفاده بیش از حد از داروها:
برخی از کارگران به علت خستگی و اختلالات خواب ممکن است از داروهای خواب‌آور یا کافئین استفاده بیش از حد نمایند که در بلندمدت مشکلات جدی‌تری به همراه دارد.
3-کاهش راندمان کاری:
فعالیت در ساعات شب و تغییر مداوم شیفت‌ها ممکن است باعث کاهش تمرکز و راندمان کاری کارکنان شود، به‌ویژه در شرایط ساعات کاری غیر منظم و طولانی.
مقررات مربوط به نوبت کاری در قانون کار
طبق ماده 56 قانون کار، حقوق و مزایای مربوط به نوبت کاری بر اساس مزد مبنا (موضوع ماده 36 قانون کار) تنظیم می‌شود. این ماده شامل موارد زیر است:
پرداخت فوق‌العاده نوبت کاری:
مبلغی مازاد بر مزد مبنا به عنوان جبران سختی‌های ناشی از چرخش شیفت‌ها تعیین شده است. درصدها بسته به ترکیب شیفت‌های کاری (مثلاً صبح و عصر، صبح و شب، یا عصر و شب) متفاوت است.
پرداخت در روزهای تعطیل و مرخصی:
اگرچه ساعات اضافه کاری در تعطیلات رسمی، روزهای جمعه و مرخصی استحقاقی نیز محاسبه و پرداخت می‌شود، اما این مبالغ در محاسبه عیدی، سنوات و اضافه کاری لحاظ نمی‌شوند.
حق بیمه و مالیات:
تمامی فوق‌العاده‌های مربوط به نوبت کاری مشمول کسر مالیات و حق بیمه می‌گردند که کارفرما موظف به پرداخت آن‌ها است.
حق ماموریت و هزینه‌های مربوط به آن
در مواقعی که کارگر نوبت کاری برای انجام ماموریت به خارج از محل کار ارسال می‌شود، حق ماموریت بر اساس مزد مبنا تعیین می‌شود. طبق ماده 46 قانون کار، حق ماموریت نباید کمتر از مزد مبنا کارگر باشد و هزینه‌های رفت و برگشت نیز بر عهده کارفرما است. به عنوان نمونه، در محاسبه حقوق یک روز ماموریت، علاوه بر مزد مبنا، حق ماموریت طبق توافق با کارفرما اضافه می‌شود.
مرخصی و اضافه کاری در نوبت کاری
از آنجا که ساعات کاری در مشاغل نوبتی ممکن است از ساعات استاندارد روزانه فراتر رود، مرخصی و اضافه کاری به گونه‌ای محاسبه می‌شود که اختلاف بین ساعات کاری عادی و ساعات اضافه را منعکس کند. برای مثال، اگر کارگری در یک روز 12 ساعت مشغول به کار باشد، مرخصی وی بر اساس تقسیم کل ساعات کاری در روز بر معیاری مانند 7 ساعت و 20 دقیقه محاسبه می‌شود تا روز مرخصی صحیح به دست آید.
همچنین، در صورت تجاوز از 176 ساعت کاری در 4 هفته متوالی، ساعات اضافه کاری بر اساس درصدهای تعیین‌شده (مانند 40% برای اضافه کاری معمول یا 35% برای شب کاری) محاسبه و پرداخت می‌شود.
مثال‌های عملی از انواع نوبت کاری
1-مثال‌های نوبت کاری صبح و عصر
- الگوی هفتگی:
کارگری که یک هفته در شیفت صبح (6 تا 14) و هفته دیگر در شیفت عصر (14 تا 22) مشغول به کار است. در این حالت، درصد فوق‌العاده نوبت کاری برابر با 10% تعیین می‌شود. - الگوی ده‌روزه:
کارگری که به صورت ده روز متوالی در شیفت صبح و ده روز متوالی در شیفت عصر فعالیت می‌کند. این الگو نیز طبق ماده 56 قانون کار مشمول درصد 10% فوق‌العاده نوبت کاری می‌شود. - الگوی ترکیبی:
کارگری که یک هفته کامل صبح و پنج روز از هفته بعد عصر کار می‌کند. در هر صورت، با توجه به تقسیم‌بندی منظم شیفت‌ها، حقوق نوبت کاری طبق ضریب تعیین‌شده محاسبه می‌شود.
2-مثال‌های نوبت کاری صبح، عصر و شب
- چرخش سه‌گانه:
کارگری که به ترتیب یک هفته شیفت صبح، یک هفته شیفت عصر و یک هفته شیفت شب را تجربه می‌کند. با توجه به حضور در شیفت شب، در این حالت درصد فوق‌العاده نوبت کاری معمولاً 15% (یا 16% در برخی از محاسبات) تعیین می‌شود. - الگوی ده‌روزه سه‌گانه:
کارگری که ده روز به صورت پشت سر هم در هر سه شیفت (صبح، عصر و شب) فعالیت کند. در این نوع الگو نیز محاسبه فوق‌العاده نوبت کاری با درصدهای مربوطه انجام می‌شود.
3-مثال‌های نوبت کاری صبح و شب یا عصر و شب
- الگوی ترکیبی:
کارگری که به صورت چرخشی یک هفته شیفت صبح و هفته دیگر شیفت شب را تجربه کند. در این حالت، به دلیل فشارهای ناشی از شیفت شب، درصد فوق‌العاده نوبت کاری به میزان 22.5% در نظر گرفته می‌شود. - تنظیم ساعات و محاسبه:
فرض کنید کارگری در یک ماه 189 ساعت کار کرده و از این ساعات، 86 ساعت مربوط به شیفت شب باشد. طبق محاسبات انجام شده در قانون، درصد فوق‌العاده نوبت کاری به میزان 22.5% برای ساعات شب محاسبه خواهد شد.
چالش‌های موجود در اجرای نوبت کاری
اجرای نوبت کاری به دلیل نیاز به فعالیت پیوسته در محیط‌های غیر قابل تعطیلی، چالش‌های متعددی را برای کارگران به همراه دارد. تغییرات مداوم در شیفت‌ها موجب اختلال در ریتم خواب و زندگی اجتماعی می‌شود. همچنین محاسبه دقیق حقوق و اضافه کاری در چنین شرایطی نیازمند دقت بالا در ثبت ساعات کاری و اعمال درصدهای مختلف است؛ به همین دلیل استفاده از سیستم‌های ثبت حضور و غیاب دقیق (مانند کارت تایمکس) اهمیت ویژه‌ای دارد.
ضرورت آموزش نوبت کاری برای مدیران و کارگران
با توجه به پیچیدگی‌های موجود در محاسبه حقوق کارگران نوبت کاری، آموزش دقیق این موضوع برای مدیران منابع انسانی و خود کارگران الزامی است. آگاهی از فرمول‌های محاسبه، درصدهای تعیین‌شده توسط قانون و شیوه‌های صحیح ثبت ساعات کاری، می‌تواند از بروز اختلافات و مشکلات حقوقی جلوگیری نماید. از این رو، ارائه دوره‌های تخصصی «آموزش نوبت کاری» به عنوان یک منبع راهنما برای مدیران و کارکنان توصیه می‌شود.
1-آیا درصد فوق‌العاده نوبت کاری بر عیدی و سنوات کارگران تأثیر دارد؟
طبق قانون کار، فوق‌العاده‌های مربوط به نوبت کاری جزو دستمزد ثابت محسوب می‌شوند و در محاسبه عیدی، سنوات و اضافه کاری لحاظ نمی‌شوند. بنابراین، این مبالغ به صورت جداگانه و بر مبنای مزد مبنا محاسبه می‌گردند.
2-تفاوت دقیق بین نوبت کاری و شب کاری چیست؟
در نوبت کاری، کارگران به صورت چرخشی در شیفت‌های مختلف (صبح، عصر و شب) فعالیت می‌کنند؛ در حالی که در شب کاری، کارگر به صورت ثابت در شیفت شب (از 22 تا 6) مشغول به کار است و درصد اضافه کاری تنها 35% محاسبه می‌شود.
3-چگونه می‌توان اضافه کاری و مرخصی‌های استحقاقی کارگران نوبت کاری را به درستی محاسبه کرد؟
برای کارگران نوبت کاری، باید کل ساعات کاری ثبت‌شده در طول یک ماه یا دوره مشخص (معمولاً 4 هفته) محاسبه شود. در صورتی که مجموع ساعات کاری از حد مجاز (مثلاً 176 ساعت) تجاوز کند، ساعات اضافه کاری بر اساس درصدهای تعیین‌شده پرداخت می‌شود. همچنین، مرخصی‌ها بر اساس تقسیم کل ساعات کاری در روزهای مرخصی بر معیاری مشخص (مثلاً 7 ساعت و 20 دقیقه) محاسبه می‌شود.
4-آیا برای کارگران نوبت کاری، حق بیمه و مالیات به طور متفاوتی محاسبه می‌شود؟
تمامی مبالغ فوق‌العاده نوبت کاری مشمول کسر مالیات و حق بیمه می‌گردند؛ لذا کارفرما موظف است بر اساس قوانین جاری، مالیات و حق بیمه مربوطه را از دستمزد کارگران کسر و پرداخت نماید.
5-در مواقع ماموریت، نحوه محاسبه حقوق چگونه انجام می‌شود؟
در مواقع ماموریت، علاوه بر مزد مبنا، حق ماموریت به عنوان جبران هزینه‌های رفت و برگشت محاسبه می‌شود. طبق ماده 46 قانون کار، این حق نباید کمتر از مزد مبنا باشد و مبلغ نهایی به توافق بین کارفرما و کارگر تعیین می‌شود.
با توجه به تمامی موارد مطرح شده در این مقاله، روشن می‌شود که «نوبت کاری چیست و نحوه محاسبه آن در سال 1404» موضوعی جامع و چند جانبه است که از جمله مهم‌ترین مباحث حقوق و دستمزد در مشاغل 24 ساعته محسوب می‌شود. رعایت دقیق قوانین مندرج در مواد 55 و 56 قانون کار، تعیین درصدهای فوق العاده متناسب با شیفت‌های کاری (10%، 15% و 22.5%) و استفاده از مزد مبنا به جای مزد ثابت از جمله مواردی هستند که می‌توانند به ایجاد عدالت در پرداخت حقوق کارگران منجر شوند.
با بهره‌گیری از جداول نرخ‌های تعیین‌شده برای سال 1404 و اجرای صحیح فرمول‌های محاسبه فوق العاده نوبت کاری، مدیران، حسابداران و کارشناسان منابع انسانی می‌توانند به سادگی حقوق و دستمزد کارگران نوبت‌دار را محاسبه و از بروز اختلافات جلوگیری نمایند. همچنین، تمایز بین نوبت کاری و شب کاری و دقت در محاسبه اضافه کاری، مرخصی و جمعه کاری از دیگر الزامات اجرایی در این حوزه است.
دیدگاهتان را بنویسید