مرخصی استحقاقی
مرخصی یکی از مهم‌ترین تسهیلات قانونی برای کارکنان است که با هدف ایجاد رفاه، حفظ سلامت روانی و جسمانی آن‌ها در محیط کار پیش‌بینی شده است. قانون کار ایران انواع مختلفی از مرخصی‌ها را مشخص کرده که یکی از مهم‌ترین و متداول‌ترین آن‌ها، مرخصی استحقاقی محسوب می‌شود. هدف اصلی، آشنایی کامل کارکنان (اعم از کارگر و کارمند) با حقوق مربوط به این نوع مرخصی، نحوه استفاده از آن و قوانین حاکم بر آن است.
مرخصی چیست؟
مرخصی در قوانین کار به معنای اجازهٔ قانونی برای ترک محل کار در روزهای غیرتعطیل است. این حق با هدف کمک به کارکنان برای استراحت، رفع خستگی و رسیدگی به امور شخصی در نظر گرفته شده است. طبق قانون کار کشور و بسته به نوع اشتغال، مرخصی‌ها به شکل‌های گوناگون تعریف می‌شوند. از جمله این مرخصی‌ها می‌توان به مرخصی استحقاقی، استعلاجی، بدون حقوق و موارد دیگر اشاره کرد. مدت و شرایط استفاده از هرکدام نیز با توجه به شرایط قانون‌گذار یا عرف سازمانی متفاوت است
تعریف مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی یا «مرخصی سالانه»، یکی از اصلی‌ترین حقوق کارکنان مشمول قانون کار ایران است. طبق ماده ۶۴ قانون کار، کارگران و کارمندان تمام‌وقت می‌توانند در هر سال کاری، از ۳۰ روز مرخصی استحقاقی با احتساب ۴ جمعه استفاده کنند. در بسیاری از سازمان‌ها، برای سهولت محاسبه، این ۳۰ روز را به‌صورت ۲۶ روز کاری (بدون احتساب ۴ جمعه) در نظر می‌گیرند. بنابراین افراد می‌توانند در طول سال، یا یک ماه متوالی (با ۴ جمعه) و یا به شکل پراکنده از این حق بهره‌مند شوند.
وجه تمایز اصلی مرخصی استحقاقی با برخی انواع مرخصی مانند بدون حقوق یا استعلاجی، در این است که حقوق فرد به‌طور کامل پرداخت می‌شود و کارفرما حق سلب این امتیاز را از او ندارد
اهمیت مرخصی استحقاقی در تعادل کار و زندگی
کار مداوم بدون استراحت کافی، به‌مرور زمان سبب فرسودگی شغلی، کاهش بهره‌وری و افت روحیه می‌شود. برخورداری از مرخصی استحقاقی به کارکنان اجازه می‌دهد در فاصله‌های زمانی گوناگون، از کار فاصله بگیرند و قوای جسمی و فکری خود را بازیابی کنند. این استراحت اجباری یا اختیاری موجب می‌شود افراد با انرژی و انگیزه بیشتری سر کار حاضر شوند. کارفرمایان نیز از افزایش خلاقیت و نشاط نیروی انسانی بهره‌مند خواهند شد؛ در نتیجه مرخصی استحقاقی یکی از عوامل کلیدی در حفظ و ارتقای کارایی سازمان محسوب می‌شود.
1.مرخصی ساعتی
اگر کارگر یا کارمند تنها برای چند ساعت در طول روز به ترک محیط کار نیاز داشته باشد، از مرخصی ساعتی استفاده می‌کند. این نوع مرخصی غالباً برای انجام امور فوری و کوتاه‌مدت (مانند مراجعه به پزشک یا سر زدن به اداره‌ای مهم) گرفته می‌شود. مدت‌زمان استفاده‌شده از مرخصی ساعتی از کل سهمیه سالانه مرخصی کسر خواهد شد.
2.مرخصی روزانه
مرخصی روزانه همان فرصتی است که افراد به شکل یک یا چند روز پیوسته از کار غیبت می‌کنند. رایج‌ترین شکل استفاده از مرخصی استحقاقی همین مرخصی روزانه است. از این فرصت می‌توان برای مسافرت، استراحت در منزل یا رسیدگی به کارهای شخصی بهره برد.
3.مرخصی شیردهی
این نوع مرخصی برای مادران دارای فرزند زیر دو سال پیش‌بینی شده است. طبق قانون، مادر می‌تواند در هر سه ساعت کاری، ۳۰ دقیقه برای شیر دادن به نوزاد از محیط کار خارج شود. در برخی سازمان‌ها، توافق می‌شود که مادر بتواند روزانه یک ساعت زودتر محل کار را ترک کند. در هر دو حالت، زمان صرف‌شده از سهمیه کلی مرخصی استحقاقی کسر خواهد شد
مدت مرخصی استحقاقی و نحوه محاسبه آن
طبق ماده ۶۴ قانون کار، مرخصی استحقاقی سالانه با احتساب ۴ جمعه، ۳۰ روز است که در بسیاری از کارگاه‌ها برابر با ۲۶ روز کاری در سال در نظر گرفته می‌شود. حال اگر این ۲۶ روز کاری را بین ۱۲ ماه تقسیم کنیم، عدد ۲.۱۷ روز مرخصی ماهانه به‌دست می‌آید که معادل حدود ۲ روز و ۷۵ دقیقه در هر ماه برای کارمندان تمام‌وقت است.
بنابراین، کارمندان تمام‌وقت در هر ماه می‌توانند ۲.۱۷ روز (یا حدود ۲ روز و ۷۵ دقیقه) مرخصی استحقاقی داشته باشند.
مثال:
اگر شخصی در مجموع ۱۸۶ روز (معادل حدود نیمی از سال کاری) در شرکتی فعالیت کند، مرخصی استحقاقی او با نسبت‌گیری از ۲۶ روز مرخصی سالانه قابل محاسبه است:
– نسبت ۱۸۶ روز به کل سال: ۱۸۶ / ۳۶۵ ≈ ۰.۵۱
– محاسبه مرخصی بر اساس همین نسبت: ۰.۵۱ × ۲۶ ≈ ۱۳.۲۶ روز
در نتیجه، چنین فردی می‌تواند از حدود ۱۳ روز مرخصی استحقاقی بهره‌مند شود.
از سوی دیگر، روزهای تعطیل رسمی و جمعه‌ها جزو مرخصی استحقاقی محاسبه نمی‌شوند؛ بنابراین اگر بین ایام مرخصی، تعطیلات رسمی یا جمعه واقع شود، آن روزها از سهمیه مرخصی فرد کسر نخواهند شد
برای شرکت در دوره حقوق و دستمزد می توانید به لینک مربوطه مراجعه نمایید.
شرایط استفاده از مرخصی در مشاغل سخت و زیان‌آور
قانون کار برای مشاغلی که در دسته سخت و زیان‌آور قرار می‌گیرند، امتیاز ویژه‌ای در نظر گرفته است. افراد شاغل در این مشاغل می‌توانند از ۵ هفته مرخصی در سال بهره‌مند شوند که معادل ۳ روز در ماه است. ماده ۶۵ قانون کار تصریح می‌کند که بهتر است این مرخصی در دو نوبت و در پایان هر ۶ ماه استفاده شود تا سلامتی و آرامش خاطر کارکنان در اولویت قرار گیرد.
ذخیره مرخصی استحقاقی استفاده‌نشده و ضرورت بازخرید
طبق ماده ۶۶ قانون کار، هدف اصلی از تصویب قانون مرخصی، حفظ سلامتی جسمی و روحی نیروی کار است. ازاین‌رو تأکید می‌شود افراد تا حد امکان از این مرخصی استفاده کنند. با این حال، امکان ذخیره بخشی از روزهای استفاده‌نشده نیز وجود دارد. در این خصوص، دو نکته و دو مثال ساده کمک می‌کند موضوع برای همه، حتی خوانندگان مبتدی، روشن شود:
1.انتقال حداکثر ۹ روز به سال بعد یا دریافت وجه در پایان سال
. مثال اول: فرض کنید شخصی در سال ۲۶ روز مرخصی استحقاقی دارد و از آن ۱۸ روز استفاده کرده است. حال ۸ روز برایش باقی می‌ماند. او می‌تواند این ۸ روز را به سال بعد منتقل کند یا در پایان سال وجه آن را از کارفرما درخواست نماید.
- مثال دوم: شخصی دیگر از ۲۶ روز مرخصی، فقط ۱۵ روز را استفاده کرده و ۱۱ روز باقی‌مانده دارد. اگر بخواهد، می‌تواند ۹ روز آن را برای سال آینده ذخیره کند و در مورد ۲ روز اضافی، درخواست پرداخت وجه کند یا همه‌ی ۱۱ روز را بازخرید کند.
2.الزام بازخرید مرخصی باقی‌مانده در پایان کار
چنانچه قرارداد کاری فرد تمام شود (مثلاً استعفا دهد یا کارگاه تعطیل شود)، کارفرما مکلف است تمامی روزهای مرخصی استفاده‌نشده را بر اساس حق‌السعی روزانه فرد محاسبه و وجه آن را به او پرداخت کند. در این حالت، فرقی نمی‌کند چند روز استفاده نشده باشد؛ بازخرید این روزها از حقوق مسلم کارکنان است.
در ادارات دولتی تحت قانون مدیریت خدمات کشوری نیز، ممکن است تا سقف ۱۵ روز در سال قابلیت ذخیره مرخصی وجود داشته باشد، اما به هر حال بازخرید مرخصی استفاده‌نشده برای تمامی کارکنان، چه در نهادهای دولتی و چه در کارگاه‌های مشمول قانون کار، یک اصل به‌شمار می‌رود
تفاوت مرخصی استحقاقی و مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی برای شرایطی است که فرد به علت بیماری یا حادثه قادر به حضور در محل کار نباشد. این نوع مرخصی محدودیت زمانی ندارد و تا زمانی که پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی تداوم آن را تأیید کند، کارگر می‌تواند غیبت داشته باشد. حقوق و مزایا در مدت مرخصی استعلاجی بر عهده سازمان تأمین اجتماعی است و به موافقت کارفرما نیازی ندارد؛ چرا که بیماری مسأله‌ای خارج از اراده فرد است.
مرخصی استحقاقی اما بسته به درخواست و توافق کارگر و کارفرما است و کاملاً اختیاری محسوب می‌شود. در طول مرخصی استحقاقی، حقوق فرد توسط کارفرما پرداخت می‌شود. لذا تفاوت اصلی بین این دو مرخصی، در علت و نحوه پرداخت حقوق است.
مرخصی بدون حقوق
مرخصی بدون حقوق در شرایط خاص و با موافقت کارفرما به افراد اعطا می‌شود و در این ایام، حقوق و مزایایی به کارمند تعلق نمی‌گیرد. این نوع مرخصی برای کسانی مناسب است که ممکن است به دلایل شخصی یا خانوادگی (مانند تحصیل طولانی‌مدت یا اقامت در شهر دیگر) قصد داشته باشند مدتی حضور فعالی در محل کار نداشته باشند. ضوابط مربوط به مرخصی بدون حقوق در هر سازمان می‌تواند متفاوت باشد
نحوه درخواست و عدم موافقت با مرخصی استحقاقی
بر اساس ماده ۶۹ قانون کار، زمان استفاده از مرخصی استحقاقی با توافق دوطرفه کارگر و کارفرما مشخص می‌شود. اگر کارفرما به دلایل موجه کاری یا کمبود نیروی انسانی، در زمان مشخصی نتواند با درخواست مرخصی موافقت کند، فرد می‌تواند با ارائه دلایل خود، زمان دیگری را پیشنهاد دهد و در صورت نرسیدن به توافق، موضوع را به اداره کار و امور اجتماعی محل ارجاع دهد. تصمیم اداره کار در این رابطه برای هر دو طرف لازم‌الاجرا خواهد بود.
نکته مهم: اگر کارفرما بدون دلایل منطقی و قانونی با مرخصی مخالفت کند، فرد می‌تواند از طریق مراجع مربوطه، حق خود را پیگیری نماید
نکات تکمیلی درباره مرخصی استحقاقی
1.پرداخت حقوق و مزایا
حقوق و مزایا در طول مرخصی استحقاقی دقیقاً مانند حضور در محل کار است و کارفرما نمی‌تواند این حقوق را کسر کند.
2.پایان قرارداد
با خاتمه‌ی قرارداد یا استعفای فرد، مطالبات مرخصی استحقاقی استفاده‌نشده بر اساس حق‌السعی روزانه محاسبه و به او پرداخت می‌شود. این موضوع تمامی روزهای مرخصی ذخیره‌نشده را نیز در بر می‌گیرد و حتی در مورد روزهای مازاد بر ۹ روز هم بازخرید باید انجام شود.
3.کارکنان پاره‌وقت یا فصلی
افراد دارای قرارداد پاره‌وقت یا فصلی نیز به نسبت مدت قراردادشان مستحق دریافت مرخصی هستند. اگر کسی تنها ۱۸۶ روز (نزدیک به نیمی از سال) را کار کند، با نسبت‌گیری از ۲۶ روز مرخصی سالانه، می‌تواند حدود ۱۳ روز مرخصی استحقاقی داشته باشد و در صورت عدم استفاده از آن، مبلغش باید به‌صورت بازخرید پرداخت شود.
4.توصیه به استفاده از مرخصی
از آنجا که قانون‌گذار تأکید دارد کارگران در طول سال از اکثر روزهای مرخصی خود برای تجدید انرژی استفاده کنند، توصیه می‌شود حداقل ۱۷ روز از ۲۶ روز سالانه را در طی سال استفاده کنید تا فشار کاری بر سلامتی شما تأثیر منفی نگذارد.
5.حق مادران شیرده
مادرانی که فرزندان زیر ۲ سال دارند، طبق شرایط و ضوابط سازمان، می‌توانند ساعاتی در روز را به شیردهی اختصاص دهند. هرچند این زمان از مرخصی استحقاقی سالانه کسر می‌شود، اما با توجه به حمایت قانون کار از مادر و کودک، کارفرما ملزم است حتی‌الامکان با این درخواست موافقت کند
جمع‌بندی: اهمیت مرخصی استحقاقی در حفظ تعادل کار و زندگی
مرخصی استحقاقی یکی از حقوق مسلم هر کارگر یا کارمند مشمول قانون کار است که به برقراری تعادل میان زندگی حرفه‌ای و شخصی او کمک شایانی می‌کند. این استراحت در چرخه کاری نه‌تنها از بروز خستگی و فرسودگی مفرط جلوگیری می‌کند، بلکه زمینه را برای افزایش بهره‌وری، خلاقیت و انگیزه نیز فراهم می‌سازد.
طبق قانون کار، هیچ کارفرمایی حق سلب این امتیاز از کارمندان خود را ندارد و در صورت بروز اختلاف، مراجع قانونی می‌توانند حکم لازم را صادر کنند. در نهایت، شناخت دقیق مقررات و ضوابط مرخصی استحقاقی باعث می‌شود هم کارگر و هم کارفرما در مسیر رعایت حقوق متقابل و دستیابی به رابطه‌ای سالم و کارآمد حرکت کنند. رعایت این حقوق قانونی در بلندمدت به نفع تمام بخش‌های سازمانی است و به افزایش سطح رضایت شغلی و بهبود فرهنگ کاری منجر خواهد شد
دیدگاهتان را بنویسید