مرخصی استحقاقی
مرخصی چیست ؟
مرخصی در قوانین کار به معنای اجازهٔ قانونی برای ترک محل کار در روزهای غیرتعطیل است. این حق با هدف کمک به کارکنان برای استراحت، رفع خستگی و رسیدگی به امور شخصی در نظر گرفته شده است. طبق قانون کار کشور و بسته به نوع اشتغال، مرخصیها به شکلهای گوناگون تعریف میشوند. از جمله این مرخصیها میتوان به مرخصی استحقاقی، استعلاجی، بدون حقوق و موارد دیگر اشاره کرد. مدت و شرایط استفاده از هرکدام نیز با توجه به شرایط قانونگذار یا عرف سازمانی متفاوت است .
مرخصی استحقاقی چیست ؟
مرخصی استحقاقی یا «مرخصی سالانه»، یکی از اصلیترین حقوق کارکنان مشمول قانون کار ایران است. طبق ماده ۶۴ قانون کار، کارگران و کارمندان تماموقت میتوانند در هر سال کاری، از ۳۰ روز مرخصی استحقاقی با احتساب ۴ جمعه استفاده کنند. در بسیاری از سازمانها، برای سهولت محاسبه، این ۳۰ روز را بهصورت ۲۶ روز کاری (بدون احتساب ۴ جمعه) در نظر میگیرند. بنابراین افراد میتوانند در طول سال، یا یک ماه متوالی (با ۴ جمعه) و یا به شکل پراکنده از این حق بهرهمند شوند.
وجه تمایز اصلی مرخصی استحقاقی با برخی انواع مرخصی مانند بدون حقوق یا استعلاجی، در این است که حقوق فرد بهطور کامل پرداخت میشود و کارفرما حق سلب این امتیاز را از او ندارد .
انواع مرخصی استحقاقی و نحوه استفاده
مرخصی استحقاقی میتواند متناسب با نیاز فرد و تنظیمات کاری سازمان، به سه شیوه اصلی استفاده شود :
1️⃣ مرخصی ساعتی
وقتی فرد به چند ساعت مرخصی برای امور شخصی، درمانی یا اداری نیاز دارد، از مرخصی ساعتی استفاده میکند. این ساعات مستقیماً از سهمیه سالانه مرخصی استحقاقی کسر میشود. در برخی کارگاهها رویه این است که مرخصی بیش از حدی معین (مثلاً ۶ ساعت) معادل یک روز کامل محاسبه شود؛ اما مبنای کلّی همان کسر ساعتی از سهمیه است. با توجه به اینکه مرخصی استحقاقی چند روز است و هر ۸ ساعت معادل یک روز در نظر گرفته میشود، جمع ساعات ساعتی به روز تبدیل و از سهمیه کسر میگردد.
2️⃣ مرخصی روزانه
شکل رایج استفاده از مرخصی استحقاقی برای یک یا چند روز کامل است. درخواست معمولاً کتبی است و نیاز به موافقت کارفرما دارد. در این حالت، حقوق و مزایای مستمر برقرار است، روزهای تعطیل رسمی جزو مرخصی محاسبه نمیشود و روز جمعه نیز طبق قانون، تعطیل هفتگی با احتساب مزد است.
3️⃣ مرخصی شیردهی
این نوع مرخصی برای مادران دارای فرزند زیر دو سال پیشبینی شده است. طبق قانون، مادر میتواند در هر سه ساعت کاری، ۳۰ دقیقه برای شیر دادن به نوزاد از محیط کار خارج شود. در برخی سازمانها، توافق میشود که مادر بتواند روزانه یک ساعت زودتر محل کار را ترک کند. در هر دو حالت، زمان صرفشده از سهمیه کلی مرخصی استحقاقی کسر خواهد شد
مرخصی استحقاقی چند روز است ؟
پرسش پرتکرار «مرخصی استحقاقی چند روز است» پاسخ صریح قانونی دارد: یک ماه در سال با احتساب چهار جمعه. از آنجا که جمعه و تعطیلات رسمی جزو مرخصی محسوب نمیشوند، سهمیه قابل استفاده در روزهای کاری ۲۶ روز است. بهصورت ماهانه، تقسیم ۳۰ روز بر ۱۲ ماه برابر با ۲.۵ روز مرخصی استحقاقی در هر ماه است. این نسبت برای قراردادهای کمتر از یک سال هم مبنا قرار میگیرد؛ مثلاً ۶ ماه کارکرد یعنی ۱۵ روز مرخصی استحقاقی. این تبدیل ساده به تصمیمگیریهای روزمره کمک میکند؛ چه برنامهریزی یک سفر چندروزه باشد، چه استفادههای ساعتی برای کارهای ضروری.
فرمول محاسبه مرخصی استحقاقی ماهانه
✅ ۳۰ روز ÷ ۱۲ = ۲.۵ روز مرخصی استحقاقی در ماه
اگر بخواهیم به ساعت تبدیل کنیم، با لحاظ عرف ۷ ساعت و ۲۰ دقیقه کار روزانه، مرخصی سالانه تقریباً ۱۹۰ ساعت و ۳۵ دقیقه میشود. بنابراین برای تقریبی ماهانه، حدود ۱۶ تا ۲۰ ساعت (بسته به محاسبه کارگاهی) ملاک کسر از سهمیه قرار میگیرد. نکته کلیدی این است که مرخصی استحقاقی به ساعات موظفی اختصاص دارد؛ اگر در بازهای اضافهکاری انجام شده، ابتدا باید ساعات موظفی را محاسبه و سپس کسر را دقیق اعمال کرد.
📍 مثال
- مثال ۱ : اگر فرد یک ماه کامل مرخصی بگیرد و ساعت کار موظفی آن ماه ۱۷۶ ساعت باشد، خروجی محاسبه، ۲۴ روز مرخصی مصرفشده است؛ بنابراین همچنان ۲ روز از سهمیه سالانه باقی میماند.
- مثال ۲ : اگر کسی ۳ روز از پنجشنبه تا شنبه مرخصی بگیرد و فرض کارگاه این باشد که شنبه تا چهارشنبه ۸ ساعت و پنجشنبه ۴ ساعت است، جمعاً ۱۲ ساعت از مرخصی ساعتیاش کم میشود.
- مثال ۳ : در ماهی که حضور ۱۹۰ ساعت است و ۲۶ ساعت اضافهکاری دارد، با توجه به ۱۷۶ ساعت موظفی، ۴۰ ساعت مرخصی استفاده شده محاسبه میشود.
برای شرکت در دوره حقوق و دستمزد می توانید به لینک مربوطه مراجعه نمایید.
شرایط استفاده از مرخصی در مشاغل سخت و زیانآور
قانون کار برای مشاغلی که در دسته سخت و زیانآور قرار میگیرند، امتیاز ویژهای در نظر گرفته است. افراد شاغل در این مشاغل میتوانند از ۵ هفته مرخصی در سال بهرهمند شوند که معادل ۳ روز در ماه است. ماده ۶۵ قانون کار تصریح میکند که بهتر است این مرخصی در دو نوبت و در پایان هر ۶ ماه استفاده شود تا سلامتی و آرامش خاطر کارکنان در اولویت قرار گیرد.
ذخیره مرخصی استحقاقی استفاده نشده و ضرورت بازخرید
اگر پایان سال کاری برسد و کارگر نتوانسته باشد از تمام مرخصی استحقاقی خود استفاده کند، مطابق ماده ۶۶ قانون کار، حداکثر ۹ روز از مرخصی سالانه قابل انتقال به سال بعد است؛ بیش از آن باید بازخرید شود. بازخرید به این معناست که معادل ریالی روزهای استفادهنشده بر اساس حقوق پایه (و مزایای مستمر) محاسبه و پرداخت میشود.
در پایان همکاری (بازنشستگی، ازکارافتادگی کلی، تعطیلی کارگاه یا فوت)، مرخصیهای باقیمانده در تسویه نهایی لحاظ میگردد. به این ترتیب، پاسخ عملی دیگری به پرسش «مرخصی استحقاقی چند روز است» این است که اگر مصرف نشود، تا ۹ روز ذخیره و مابقی به وجه نقد تبدیل میشود.
در این خصوص، دو نکته و دو مثال ساده کمک میکند موضوع برای همه، حتی خوانندگان مبتدی، روشن شود:
1️⃣ انتقال حداکثر ۹ روز به سال بعد یا دریافت وجه در پایان سال
- مثال اول : فرض کنید شخصی در سال ۲۶ روز مرخصی استحقاقی دارد و از آن ۱۸ روز استفاده کرده است. حال ۸ روز برایش باقی میماند. او میتواند این ۸ روز را به سال بعد منتقل کند یا در پایان سال وجه آن را از کارفرما درخواست نماید.
- مثال دوم : شخصی دیگر از ۲۶ روز مرخصی، فقط ۱۵ روز را استفاده کرده و ۱۱ روز باقیمانده دارد. اگر بخواهد، میتواند ۹ روز آن را برای سال آینده ذخیره کند و در مورد ۲ روز اضافی، درخواست پرداخت وجه کند یا همهی ۱۱ روز را بازخرید کند.
2️⃣ الزام بازخرید مرخصی باقیمانده در پایان کار
چنانچه قرارداد کاری فرد تمام شود (مثلاً استعفا دهد یا کارگاه تعطیل شود)، کارفرما مکلف است تمامی روزهای مرخصی استفادهنشده را بر اساس حقالسعی روزانه فرد محاسبه و وجه آن را به او پرداخت کند. در این حالت، فرقی نمیکند چند روز استفاده نشده باشد؛ بازخرید این روزها از حقوق مسلم کارکنان است.
در ادارات دولتی تحت قانون مدیریت خدمات کشوری نیز، ممکن است تا سقف ۱۵ روز در سال قابلیت ذخیره مرخصی وجود داشته باشد، اما به هر حال بازخرید مرخصی استفادهنشده برای تمامی کارکنان، چه در نهادهای دولتی و چه در کارگاههای مشمول قانون کار، یک اصل بهشمار میرود
ثبت نام دوره رایگان حقوق و دستمزد
جدول محاسبه مرخصی استحقاقی بر اساس مدت اشتغال
| مدت اشتغال | مرخصی استحقاقی |
|---|---|
| ۱ ماه | ۲.۵ روز |
| ۲ ماه | ۵ روز |
| ۳ ماه | ۷.۵ روز |
| ۴ ماه | ۱۰ روز |
| ۵ ماه | ۱۲.۵ روز |
| ۶ ماه | ۱۵ روز |
| ۷ ماه | ۱۷.۵ روز |
| ۸ ماه | ۲۰ روز |
| ۹ ماه | ۲۲.۵ روز |
| ۱۰ ماه | ۲۵ روز |
| ۱۱ ماه | ۲۷.۵ روز |
| ۱۲ ماه (یک سال) | ۳۰ روز |
تفاوت مرخصی استحقاقی و مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی برای شرایطی است که فرد به علت بیماری یا حادثه قادر به حضور در محل کار نباشد. این نوع مرخصی محدودیت زمانی ندارد و تا زمانی که پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی تداوم آن را تأیید کند، کارگر میتواند غیبت داشته باشد. حقوق و مزایا در مدت مرخصی استعلاجی بر عهده سازمان تأمین اجتماعی است و به موافقت کارفرما نیازی ندارد؛ چرا که بیماری مسألهای خارج از اراده فرد است.
مرخصی استحقاقی اما بسته به درخواست و توافق کارگر و کارفرما است و کاملاً اختیاری محسوب میشود. در طول مرخصی استحقاقی، حقوق فرد توسط کارفرما پرداخت میشود. لذا تفاوت اصلی بین این دو مرخصی، در علت و نحوه پرداخت حقوق است.
مرخصی استحقاقی در قانون کار برای کارگران فصلی
برای کارگرانی که تمام سال مشغول نیستند، ماده ۶۸ قانون کار ملاک را «به نسبت ماههای کارکرد» قرار داده است. به این ترتیب، مرخصی استحقاقی براساس همان نسبت تعیین میشود و پاسخ «مرخصی استحقاقی چند روز است» متناسب با دوره حضور تغییر میکند. برای نمونه، چهار ماه کارکرد یعنی حدود ۱۰ روز مرخصی؛ همین قاعده برای هر دورهی دیگری نیز جاری است و محاسبه بهسادگی از جدول نسبتی پیشین بهدست میآید.
قوانین مربوط به جمعه و تعطیلات در مرخصی استحقاقی
طبق ماده ۶۲ قانون کار، جمعه روز تعطیل هفتگی کارگران با احتساب مزد است؛ بنابراین در پاسخ به «مرخصی استحقاقی چند روز است»، یادآور میشویم که جمعه و سایر تعطیلات رسمی جزو مرخصی محسوب نمیشوند. اگر فردی از شنبه تا پنجشنبه در مرخصی باشد، حقوق روز جمعه نیز برقرار است. مفهوم «یک ماه با احتساب چهار جمعه» ناظر بر وضعیتی است که فرد یکجا مرخصی میگیرد؛ در استفادههای پراکندهی روزهای کاری غیرتعطیل، همان ۲۶ روز کاری مبناست.
نحوه درخواست و عدم موافقت با مرخصی استحقاقی
بر اساس ماده ۶۹ قانون کار، زمان استفاده از مرخصی استحقاقی با توافق دوطرفه کارگر و کارفرما مشخص میشود. اگر کارفرما به دلایل موجه کاری یا کمبود نیروی انسانی، در زمان مشخصی نتواند با درخواست مرخصی موافقت کند، فرد میتواند با ارائه دلایل خود، زمان دیگری را پیشنهاد دهد و در صورت نرسیدن به توافق، موضوع را به اداره کار و امور اجتماعی محل ارجاع دهد. تصمیم اداره کار در این رابطه برای هر دو طرف لازمالاجرا خواهد بود.
📌 نکته مهم : اگر کارفرما بدون دلایل منطقی و قانونی با مرخصی مخالفت کند، فرد میتواند از طریق مراجع مربوطه، حق خود را پیگیری نماید
نمونه متن درخواست مرخصی استحقاقی
با سلام و احترام
اینجانب [نام و نام خانوادگی] با شماره پرسنلی [شماره پرسنلی]، کارمند واحد [نام واحد]، درخواست استفاده از مرخصی استحقاقی به مدت [تعداد روز] روز از تاریخ [تاریخ شروع] تا [تاریخ پایان] را دارم.
در مدت مرخصی، همکار محترم [نام همکار] وظایف اینجانب را بر عهده خواهند داشت.
خواهشمند است دستور فرمایید اقدام لازم صورت پذیرد.
با تشکر – [نام و امضا] – [تاریخ]
خلاصه قوانین مرخصی استحقاقی
| موضوع | توضیحات |
|---|---|
| مدت مرخصی سالانه | ۳۰ روز تقویمی (۲۶ روز کاری واقعی) |
| سهمیه ماهانه | حدود ۲.۵ روز (معادل تقریبی ۱۶ تا ۲۰ ساعت) |
| ذخیره مجاز | حداکثر ۹ روز طبق ماده ۶۶ |
| کار کمتر از یکسال | محاسبه به نسبت مدت کارکرد |
| کارگران فصلی | به نسبت ماههای کارکرد (ماده ۶۸) |
| مرخصی ساعتی | زیرمجموعه مرخصی سالانه؛ هر ۸ ساعت = ۱ روز |
| جمعه و تعطیلات رسمی | جزو مرخصی محسوب نمیشود (ماده ۶۲) |
| تعیین زمان مرخصی | با توافق؛ در اختلاف نظر اداره کار لازمالاجراست (ماده ۶۹) |
| مرخصی استعلاجی | با تأیید تأمین اجتماعی؛ قابل بازخرید نیست |
نکات تکمیلی درباره مرخصی استحقاقی
1️⃣ پرداخت حقوق و مزایا : حقوق و مزایا در طول مرخصی استحقاقی دقیقاً مانند حضور در محل کار است و کارفرما نمیتواند این حقوق را کسر کند.
2️⃣ پایان قرارداد : با خاتمهی قرارداد یا استعفای فرد، مطالبات مرخصی استحقاقی استفادهنشده بر اساس حقالسعی روزانه محاسبه و به او پرداخت میشود. این موضوع تمامی روزهای مرخصی ذخیرهنشده را نیز در بر میگیرد و حتی در مورد روزهای مازاد بر ۹ روز هم بازخرید باید انجام شود.
3️⃣ کارکنان پارهوقت یا فصلی : افراد دارای قرارداد پارهوقت یا فصلی نیز به نسبت مدت قراردادشان مستحق دریافت مرخصی هستند. اگر کسی تنها ۱۸۶ روز (نزدیک به نیمی از سال) را کار کند، با نسبتگیری از ۲۶ روز مرخصی سالانه، میتواند حدود ۱۳ روز مرخصی استحقاقی داشته باشد و در صورت عدم استفاده از آن، مبلغش باید بهصورت بازخرید پرداخت شود.
4️⃣ توصیه به استفاده از مرخصی : از آنجا که قانونگذار تأکید دارد کارگران در طول سال از اکثر روزهای مرخصی خود برای تجدید انرژی استفاده کنند، توصیه میشود حداقل ۱۷ روز از ۲۶ روز سالانه را در طی سال استفاده کنید تا فشار کاری بر سلامتی شما تأثیر منفی نگذارد.
5️⃣ حق مادران شیرده : مادرانی که فرزندان زیر ۲ سال دارند، طبق شرایط و ضوابط سازمان، میتوانند ساعاتی در روز را به شیردهی اختصاص دهند. هرچند این زمان از مرخصی استحقاقی سالانه کسر میشود، اما با توجه به حمایت قانون کار از مادر و کودک، کارفرما ملزم است حتیالامکان با این درخواست موافقت کند
مزایای مرخصی استحقاقی برای نیروی کار
مرخصی استحقاقی فراتر از یک عدد سهمیه است؛ استفاده درست از آن باعث میشود تمرکز فرد بازیابی شود، خستگیهای انباشته کاهش یابد، برنامهریزی شخصی ممکن شود و کیفیت حضور در محل کار ارتقا یابد. از نگاه پروندهی شغلی نیز، این روزها در سوابق بیمهای ثبت میشود و در محاسبههای پایانی (از جمله بازخرید مجاز) اثر مستقیم دارد. همین پیوند میان حق قانونی و ثبت سوابق است که اهمیت پاسخ دقیق به پرسش «مرخصی استحقاقی چند روز است» را برجسته میکند.
مرخصی بدون حقوق
مرخصی بدون حقوق در شرایط خاص و با موافقت کارفرما به افراد اعطا میشود و در این ایام، حقوق و مزایایی به کارمند تعلق نمیگیرد. این نوع مرخصی برای کسانی مناسب است که ممکن است به دلایل شخصی یا خانوادگی (مانند تحصیل طولانیمدت یا اقامت در شهر دیگر) قصد داشته باشند مدتی حضور فعالی در محل کار نداشته باشند. ضوابط مربوط به مرخصی بدون حقوق در هر سازمان میتواند متفاوت باشد
جمعبندی
مرخصی استحقاقی یکی از حقوق مسلم هر کارگر یا کارمند مشمول قانون کار است که به برقراری تعادل میان زندگی حرفهای و شخصی او کمک شایانی میکند. این استراحت در چرخه کاری نهتنها از بروز خستگی و فرسودگی مفرط جلوگیری میکند، بلکه زمینه را برای افزایش بهرهوری، خلاقیت و انگیزه نیز فراهم میسازد.
طبق قانون کار، هیچ کارفرمایی حق سلب این امتیاز از کارمندان خود را ندارد و در صورت بروز اختلاف، مراجع قانونی میتوانند حکم لازم را صادر کنند. در نهایت، شناخت دقیق مقررات و ضوابط مرخصی استحقاقی باعث میشود هم کارگر و هم کارفرما در مسیر رعایت حقوق متقابل و دستیابی به رابطهای سالم و کارآمد حرکت کنند. رعایت این حقوق قانونی در بلندمدت به نفع تمام بخشهای سازمانی است و به افزایش سطح رضایت شغلی و بهبود فرهنگ کاری منجر خواهد شد
مرخصی استحقاقی چند روز است ؟
مطابق ماده ۶۴، یک ماه در سال با احتساب چهار جمعه؛ در عمل ۲۶ روز کاری قابل استفاده است. برای دورههای کمتر از یکسال، محاسبه متناسب با مدت کارکرد انجام میشود.
آیا میتوان مرخصی استحقاقی را ذخیره کرد ؟
بله؛ طبق ماده ۶۶، حداکثر ۹ روز از مرخصی استفادهنشده به سال بعد منتقل میشود. مازاد بر آن باید بازخرید شود.
در مرخصی استحقاقی حقوق پرداخت میشود ؟
بله؛ مرخصی با استفاده از مزد است و مزایای مستمر برقرار میماند. روزهای مرخصی در سوابق بیمهای نیز لحاظ میشود.
مرخصی استحقاقی کارگران فصلی چگونه است ؟
بر اساس ماده ۶۸، به نسبت ماههای کارکرد محاسبه میشود؛ یعنی پاسخ «مرخصی استحقاقی چند روز است» دقیقاً به طول دوره اشتغال بستگی دارد.
اگر کارفرما با مرخصی موافقت نکند چه میشود ؟
جزو مرخصی نیستند؛ طبق ماده ۶۲، جمعه تعطیل هفتگی با احتساب مزد است و از سهمیه مرخصی کم نمیشود.
جمعه و تعطیلات رسمی چگونه محاسبه میشود ؟
جزو مرخصی نیستند؛ طبق ماده ۶۲، جمعه تعطیل هفتگی با احتساب مزد است و از سهمیه مرخصی کم نمیشود.
دیدگاهتان را بنویسید