جدول مالیات بر ارث و محاسبه آن
فهرست مطالب
مالیات بر ارث یکی از مهم‌ترین انواع مالیات‌های مستقیم در نظام مالیاتی ایران است که در فصل سیزدهم قانون مالیات‌های مستقیم (مواد 17، 24، 26، 34 و …) تشریح شده است. با فوت شخص، تمام اموال و دارایی‌های او (ماترک) به وراث منتقل می‌شود و این انتقال طبق ضوابط و مقررات خاصی، مشمول مالیات است. شناخت دقیق قواعد و آیین‌نامه‌های مربوط به مالیات بر ارث، به وراث کمک می‌کند تا هم از حقوق خود بهره‌مند شوند و هم مطابق قانون، تکالیف مالیاتی را به‌درستی انجام دهند.
در این نوشتار مفصل، با استناد به تصاویر و بخش‌هایی از «راهنمای کاربردی قانون مالیات‌های مستقیم» و متن قانون، به بررسی گام‌به‌گام مالیات بر ارث، نکات عملی و همچنین مصادیق مهم آن می‌پردازیم.
مفهوم و مبانی حقوقی ارث و ماترک
- ماترک یا ترکه در ادبیات حقوقی، به مجموعه اموال، دارایی‌ها، حقوق، مطالبات و حتی بدهی‌های متوفی گفته می‌شود که در زمان فوت مالک آن بوده است. این ترکه، پس از تسویه بدهی‌ها و تکالیف قانونی، میان وراث تقسیم می‌شود.
- ارث از نظر لغوی، به معنای انتقال قهری اموال و حقوق مالی فرد متوفی به وراث است. پس از فوت شخص، حقوق و مطالبات مالی او بلافاصله به ورثه انتقال می‌یابد.
در قانون ایران، «ارث» ریشه در قواعد فقهی و شرعی دارد. مبانی اصلی ارث در قانون مدنی بیان شده و قانون مالیات‌های مستقیم نیز برای این انتقال قهری، مالیات در نظر گرفته است. به‌عبارت دیگر، زمانی که مالکیت اموال و حقوق از شخص فوت شده به بازماندگان انتقال می‌یابد، این رویداد مالیاتی تلقی و دولت بر آن نظارت می‌کند.
اشخاص مشمول مالیات بر ارث و قلمرو اجرای قانون
مطابق قانون، هر وارثی که بخواهد اموال متوفی را دریافت کند، موظف به پرداخت مالیات متناسب با سهم‌الارث خود است. برخی نکات مهم در این زمینه عبارت‌اند از:
- اتباع ایرانی و خارجی: وراث ایرانی یا خارجی در صورتی که متوفی اموالی در ایران داشته باشد، نسبت به آن اموال ملزم به پرداخت مالیات بر ارث هستند.
- محل فوت متوفی: مهم نیست شخص در ایران فوت کرده باشد یا خارج از ایران؛ اگر دارایی در ایران موجود باشد، این دارایی‌ها مشمول مالیات بر ارث می‌شوند. همچنین اگر متوفی ایرانی در خارج از کشور دارای اموال منقول یا غیرمنقول باشد، گاه قانون مالیات بر ارث ایران در صورت انتقال اموال، اثرگذار است.
- وراث حقیقی یا حقوقی: گاهی برخی نهادها و سازمان‌ها نیز ممکن است به‌عنوان وصی یا موصی‌له یا وارث معرفی شوند. آن‌ها هم در چارچوب قانون، مشمول مقررات مالیات بر ارث خواهند بود.
مهم نیست شخص در ایران فوت کرده باشد یا خارج از ایران؛ اگر دارایی در ایران موجود باشد، این دارایی‌ها مشمول مالیات بر ارث می‌شوند. همچنین اگر متوفی ایرانی در خارج از کشور دارای اموال منقول یا غیرمنقول باشد، گاه قانون مالیات بر ارث ایران در صورت انتقال اموال، اثرگذار است.
گاهی برخی نهادها و سازمان‌ها نیز ممکن است به‌عنوان وصی یا موصی‌له یا وارث معرفی شوند. آن‌ها هم در چارچوب قانون، مشمول مقررات مالیات بر ارث خواهند بود.
وراث ایرانی یا خارجی در صورتی که متوفی اموالی در ایران داشته باشد، نسبت به آن اموال ملزم به پرداخت مالیات بر ارث هستند.
تعیین طبقات وراث در قانون مدنی و تأثیر آن در مالیات بر ارث
قانون مدنی ایران، وراث را به سه طبقه اصلی تقسیم می‌کند. این طبقات، آثار مهمی بر نحوه پرداخت مالیات بر ارث دارد، زیرا نرخ‌های مالیاتی در قانون مالیات‌های مستقیم، بسته به طبقه وراث، متفاوت است.
- طبقه اول: پدر، مادر، زن یا شوهر و فرزندان (فرزند پسر، فرزند دختر).
- طبقه دوم: اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)، برادر و خواهر و اولاد آن‌ها.
- طبقه سوم: عمو، عمه، دایی، خاله و هرکس که در طبقه اول و دوم نباشد (مانند فرزندان عمو، عمه و…).
اهمیت طبقات:
- اگر وراث طبقه اول زنده باشند، طبقات دوم و سوم ارث نمی‌برند (مگر در فرض وصیت یا موارد خاص).
- نرخ مالیاتی که به وراث طبقه اول تعلق می‌گیرد، نسبت به طبقات دوم و سوم، بسیار کم‌تر است.
- وراث طبقه سوم بالاترین نرخ مالیات بر ارث را دارند.
برای اطلاعات بیشتر در زمینه مالیاتی می توانید در دوره مشاور مالیاتی شرکت کنید.
اموال و دارایی‌های مشمول مالیات بر ارث
بر اساس متن قانون و همچنین راهنمای کاربردی، تمام اموال و حقوق مالی که در مالکیت متوفی بوده و ارزش قابل محاسبه دارند، مشمول مالیات بر ارث هستند. به‌طور خاص، می‌توان موارد زیر را نام برد:
- اموال غیرمنقول: اعم از املاک مسکونی، تجاری، اداری، زمین، باغ، عرصه و اعیان، حق واگذاری محل و سرقفلی.
- اموال منقول: شامل انواع وسایل نقلیه (خودرو سبک، سنگین، موتورسیکلت، شناورها)، طلا، جواهرات، اشیای قیمتی و …
- وجوه نقد و سپرده‌های بانکی: سپرده‌های ارزی و ریالی، حساب‌های قرض‌الحسنه، جاری و سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت.
- سهام و اوراق بهادار: سهام شرکت‌های بورسی و غیربورسی، سهم‌الشرکه در شرکت‌های تضامنی یا مسئولیت محدود، اوراق مشارکت دولتی و خصوصی، حق تقدم سهام و …
- حقوق و مزایا: مطالبات جاری متوفی، اعم از حقوق یا مزایای پرداخت‌نشده.
- حق اختراع، حق تالیف، حقوق ناشی از ثبت طرح صنعتی یا علائم تجاری (برند)، سرقفلی، حق کسب و پیشه.
- سایر حقوق مالی که قابلیت انتقال به وراث را دارند و در زمان فوت در مالکیت متوفی بوده‌اند.
نکته مهم
برخی موارد مانند مستمری بازماندگان، پرداخت‌های بیمه عمر یا کمک‌هزینه فوت که توسط صندوق‌های بیمه یا بازنشستگی در چارچوب قوانین خاص پرداخت می‌شوند، طبق مقررات مخصوص به خود یا معافیت دارند یا نرخ‌های ویژه بر آن‌ها اعمال می‌شود.
ارزیابی و تقویم اموال برای مالیات بر ارث (مواد 15 و 17 و 83 و 86 قانون مالیات‌ها)
یکی از مهم‌ترین گام‌ها در تعیین میزان مالیات بر ارث، ارزیابی اموال است. اصول کلی ارزیابی به این شکل است:
- مبنای ارزیابی، قیمت روز فوت متوفی است. یعنی مأموران مالیاتی یا کارشناسان رسمی دادگستری، ارزش اموال را در تاریخی که متوفی فوت کرده، معیار قرار می‌دهند.
- املاک: به کمک دفاتر ارزش منطقه‌ای، قیمت عرفی بازار و در صورت لزوم، نظریه کارشناس رسمی، ارزش ملک تعیین می‌شود.
- سهام و اوراق بهادار: اگر سهام در بورس عرضه شده باشد، معمولاً قیمت زمان فوت متوفی یا میانگین قیمت نزدیک به تاریخ فوت ملاک قرار می‌گیرد. برای سهام غیربورسی نیز از روش‌های ارزش‌گذاری دارایی یا کارشناسی استفاده می‌شود.
- وسایل نقلیه: اداره امور مالیاتی با استفاده از جداول قیمت‌گذاری یا استعلام از مراکز رسمی، بهای روز وسیله نقلیه را تعیین می‌کند.
- سپرده بانکی: اصل سپرده + سود متعلقه تا زمان فوت، مبنای ارزیابی خواهد بود.
توجه: در صورتی که وراث یا نماینده قانونی آن‌ها به ارزش تعیین‌شده اعتراض داشته باشند، می‌توانند براساس تشریفات قانونی اعتراض کنند. عدم توافق نیز ممکن است به ارجاع به هیئت‌های حل اختلاف مالیاتی منجر شود.
وظایف وراث در ارائه اظهارنامه مالیات بر ارث
بدهی‌ها و تعهدات مالی متوفی و همچنین هزینه‌های کفن و دفن را در اظهارنامه قید نمایند تا در صورت انطباق با قانون، این ارقام از ارزش ماترک کسر شوند.
فهرست کلیه اموال متوفی را همراه با مدارک شناسایی (شناسنامه متوفی، گواهی فوت، مدارک احراز وراثت، اسناد املاک، اوراق سهام و…) ارائه دهند.
ظرف یک سال از تاریخ فوت، اظهارنامه مالیات بر ارث را تسلیم کنند.
در صورت وجود وصیت‌نامه یا اسناد و مدارک مربوط به سهم ورثه یا موصی‌له (کسی که به نفع او وصیت شده) باید ارائه شود.
در پایان، مرجع مالیاتی پس از رسیدگی به اظهارنامه، اقدام به محاسبه مالیات قطعی می‌نماید.
مهلت تسلیم اظهارنامه، کسر هزینه‌ها و بدهی‌های متوفی
مهلت یک‌ساله: همان‌طور که اشاره شد، طبق قانون، وراث باید حداکثر در طی 12 ماه پس از تاریخ فوت، اظهارنامه مالیات بر ارث خود را ارسال کنند.
هزینه‌های کفن و دفن: این هزینه‌ها در محدوده عرفی و متناسب با شأن متوفی، از ماترک کسر شده و باقی‌مانده اموال، مبنای مالیات بر ارث خواهد بود.
بدهی‌های متوفی: اگر متوفی بدهی یا وامی داشته باشد که مستندات آن (رسید بانکی، اسناد رسمی) قابل ارائه باشد، اداره مالیاتی پس از احراز صحت، آن مبالغ را از ارزش ماترک کسر می‌کند.
جرائم و دیرکرد: اگر اظهارنامه خارج از مهلت قانونی تسلیم شود، ممکن است باعث اعمال جریمه گردد. مطابق ماده 192 قانون مالیات‌های مستقیم، جرایمی برای تأخیر در تسلیم اظهارنامه پیش‌بینی شده است.
شیوه محاسبه مالیات بر ارث و نرخ‌های مصوب قانون
برای محاسبه مالیات بر ارث، سه عامل کلیدی دخیل است:
- طبقه وراث: طبقه اول کمترین نرخ مالیاتی را دارد، طبقه دوم نرخ بیشتر و طبقه سوم بالاترین نرخ.
- نوع دارایی: مثلاً مالیات املاک و مستغلات نسبت به سپرده بانکی نرخ بالاتری دارد. سهام و اوراق بهادار نرخ‌های متفاوتی دارد.
- ارزش روز دارایی در تاریخ فوت متوفی: قیمت کارشناسی یا قانون‌مند شده.
مطابق با ماده 17 قانون مالیات‌های مستقیم و آیین‌نامه‌های اجرایی آن، برای هر نوع دارایی نرخ جداگانه‌ای تعریف شده است. همچنین اگر وراث بخواهند قبل از تسلیم اظهارنامه یا قبل از رسیدگی مالیاتی، اموال را انتقال دهند، ابتدا باید تکلیف مالیاتشان را مشخص کنند.
جدول نرخ مالیات بر ارث بر اساس نوع دارایی و طبقه وراث
در ادامه، جدول دقیق نرخ‌های مالیات بر ارث را مطابق تصویر ارسالی (برگرفته از قانون و اصلاحات مربوط) مشاهده می‌کنید. این جدول بر اساس نوع دارایی و طبقه وراث تنظیم شده است و نرخ‌های مندرج برای وراث طبقه دوم دو برابر طبقه اول و برای وراث طبقه سوم چهار برابر طبقه اول در نظر گرفته شده است.
در ستون انتهایی نیز نرخ مالیات بر ارث برای اموال متوفی ایرانی که در خارج از کشور واقع است آمده است (ده درصد برای طبقه اول که به تناسب برای طبقات بعدی افزایش می‌یابد).
| نوع دارایی | وراثت طبقه اول | وراثت طبقه دوم | وراثت طبقه سوم |
|---|---|---|---|
| سپرده‌های بانکی، اوراق مشارکت و سایر اوراق (موضوع بند ۲ ماده ۱۷) | %3 | %6 | %12 |
| سهام و سهم‌الشرکه و حق‌تقدم آن‌ها در بورس و فرابورس | %0.75 | %1.5 | %3 |
| سهام و سهم‌الشرکه و حق‌تقدم آن‌ها خارج از بورس و فرابورس | %1.5 | %3 | %6 |
| انواع وسایل نقلیه موتوری زمینی، دریایی و هوایی | %2 | %4 | %8 |
| حق امتیاز و سایر حقوق مالی (مانند سرقفلی، حق اختراع و ...) | %3 | %6 | %12 |
| املاک و حق واگذاری محل | %7.5 | %15 | %30 |
| اموال و دارایی‌های متوفی واقع در خارج از کشور (در صورت ایرانی بودن متوفی) | %10 | %20 | %40 |
گواهی موضوع ماده 26 و ماده 34 قانون مالیات‌های مستقیم
دو ماده مهم در قانون مالیات‌های مستقیم برای انتقال رسمی اموال متوفی وجود دارد:
- ماده 26: به صدور گواهی پرداخت یا ترتیب پرداخت مالیات بر ارث مربوط می‌شود. در واقع، بدون اخذ این گواهی، ادارات ثبت، دفاتر اسناد رسمی، بانک‌ها و سایر مؤسسات مجاز نیستند اموال متوفی را انتقال دهند یا تقسیم و تحویل وراث نمایند.
- ماده 34: مرتبط با نحوه محاسبه و صدور گواهی مربوط به بدهی مالیاتی متوفی، به‌ویژه در اموال ثبت‌شده مثل املاک و سهام است. هدف این ماده، تضمین حقوق دولت در اخذ مالیات قبل از انتقال رسمی اموال است.
اهمیت گواهی مالیاتی: اگر وراث نتوانند این گواهی را اخذ کنند، نقل و انتقالات بعدی اموال (مثلاً فروش یک واحد آپارتمان یا برداشت از حساب بانکی متوفی) با موانع قانونی مواجه خواهد شد.
مراحل صدور گواهی و الزامات قانونی نقل و انتقال اموال متوفی
تسلیم اظهارنامه: پیش‌نیاز صدور گواهی، ارائه اظهارنامه است. در اظهارنامه، همه اقلام دارایی و مشخصات وراث قید می‌شود.
بررسی و ارزیابی: اداره مالیاتی بررسی می‌کند که آیا تمام اموال و بدهی‌های اعلام‌شده صحیح است یا خیر. ارزش اموال به قیمت روز فوت تعیین می‌شود.
پرداخت یا تقسیط: وراث می‌توانند به‌صورت نقدی مالیات را پرداخت کنند یا در صورت فراهم بودن شرایط، تقاضای تقسیط نمایند.
محاسبه و مطالبه مالیات: میزان مالیات هر وارث با توجه به سهم‌الارث او و نرخ مربوطه مشخص می‌گردد.
صدور گواهی (ماده 26 یا 34): وقتی بدهی مالیاتی قطعی شد و پرداخت صورت گرفت یا ترتیب پرداخت قانونی داده شد، اداره مالیاتی گواهی لازم را صادر می‌کند.
نقل‌و‌انتقال رسمی: در نهایت با ارائه گواهی فوق به دفاتر اسناد رسمی، بانک‌ها، سازمان ثبت و…، انتقال یا تقسیم ماترک قانونی خواهد شد.
جرایم مالیات بر ارث و ضمانت اجرای تخلفات
- تأخیر در تسلیم اظهارنامه: اگر وراث در مهلت مقرر (یک سال از تاریخ فوت) اظهارنامه ندهند، ممکن است جریمه‌ای معادل 10% تا 30% مالیات متعلقه به آن‌ها تعلق گیرد (میزان دقیق جریمه بسته به نوع تخلف است).
- کتمان دارایی: اگر بعضی اموال متوفی عمداً در اظهارنامه درج نشود و بعدها شناسایی گردد، مشمول جرایم کتمان دارایی خواهد بود.
- عدم پرداخت یا تأخیر در پرداخت مالیات: در این حالت نیز جرایمی از قبیل جریمه دیرکرد و جرایم دیگری که مانع از صدور گواهی مالیاتی می‌شود، اعمال خواهد شد.
- سایر محدودیت‌ها: بدون گواهی ماده 26 (یا بند ج ماده 26)، امکان نقل و انتقال رسمی اموال وجود ندارد و حتی در صورت انتقال غیررسمی، عواقب حقوقی و کیفری ممکن است گریبان‌گیر وراث گردد.
نکته: سازمان امور مالیاتی می‌تواند با همکاری ثبت اسناد، بانک‌ها و…، اموال متوفی را شناسایی کرده و در صورت تخلف وراث، اقدام قضایی یا اجرایی لازم را انجام دهد.
مثال کاربردی از نحوه تعیین ارزش ماترک و محاسبه مالیات
فرض کنید متوفی در تاریخ 1401/08/10 فوت کرده است و وراث او عبارت‌اند از همسر، یک دختر و یک برادر. فهرست اموال متوفی به شرح زیر است:
- یک واحد آپارتمان به ارزش 3 میلیارد تومان در روز فوت
- خودرو سواری به ارزش 500 میلیون تومان
- سپرده بانکی مجموعاً 600 میلیون تومان
- سهام بورسی به ارزش 200 میلیون تومان در زمان فوت
- طبقه وراث:
- همسر و دختر → طبقه اول
- برادر → طبقه دوم
طبق قانون مدنی، طبقه اول مقدم بر طبقه دوم است و برادر تنها در صورت وصیت یا نبود وراث طبقه اول ارث می‌برد. حال اگر بخشی از اموال به‌صورت وصیت به برادر متوفی رسیده باشد (مثلاً 20% از ماترک)، آن میزان هم مشمول مالیات با نرخ طبقه دوم خواهد بود.
2. ارزیابی دارایی
- ارزش املاک (3 میلیارد تومان)
- ارزش خودرو (500 میلیون تومان)
- ارزش سپرده (600 میلیون تومان)
- ارزش سهام بورسی (200 میلیون تومان)
جمع ارزش دارایی‌ها: 4 میلیارد و 300 میلیون تومان.
3. کسر بدهی‌ها و هزینه‌ها
- اگر هزینه کفن و دفن 30 میلیون تومان باشد و متوفی 70 میلیون تومان بدهی بانکی داشته باشد، جمعاً 100 میلیون تومان از دارایی کسر می‌شود. باقی‌مانده: 4.2 میلیارد تومان.
4. محاسبه سهم‌الارث (مثال)
- همسر طبق مقررات، سهم مشخصی از اموال منقول و غیرمنقول دارد (مثلاً یک هشتم از اموال غیرمنقول + بخشی از سایر دارایی‌ها).
- فرزند، مابقی طبقه اول.
- برادر (طبقه دوم) فقط در صورت وصیت (مثلاً 20% از کل ماترک)، شامل 840 میلیون تومان می‌شود.
5. نرخ مالیاتی
- فرض کنیم همسر از سپرده بانکی 200 میلیون سهم ببرد؛ نرخ مالیات سپرده برای طبقه اول مثلاً 3% = 6 میلیون تومان.
- همسر اگر از آپارتمان 400 میلیون تومان سهم داشته باشد؛ نرخ 7.5% = 30 میلیون تومان مالیات.
- برادر (طبقه دوم) اگر 840 میلیون تومان از کل ماترک در نتیجه وصیت متوفی بگیرد، نرخ مالیاتی طبقه دوم مثلاً می‌تواند تا حدود دو برابر طبقه اول باشد. اگر نرخ 15% لحاظ شود، باید 126 میلیون تومان مالیات بپردازد.
نتیجه‌گیری
مالیات بر ارث در نظام حقوقی و مالی ایران، از حیث رعایت حقوق وراث و وصول درآمدهای دولتی، اهمیت بسزایی دارد. فصل سیزدهم قانون مالیات‌های مستقیم سازوکار دقیقی را برای ارزیابی دارایی‌های متوفی، محاسبه مالیات و صدور گواهی مالیاتی تعیین می‌کند. وراث موظف‌اند طی یک سال پس از فوت، اظهارنامه مالیات بر ارث خود را تسلیم کرده و با رعایت قوانین، مالیات مربوط را پرداخت کنند. عدم رعایت این تکلیف قانونی، مانع از انتقال رسمی اموال متوفی شده و ممکن است جرایم سنگینی را به همراه داشته باشد.
- شناخت صحیح طبقات وراث و نوع دارایی اهمیت ویژه‌ای در تعیین نرخ مالیات بر ارث دارد.
- ارزش دارایی، بر اساس قیمت روز فوت محاسبه می‌شود و بدهی‌ها و هزینه‌های کفن و دفن نیز از آن کسر می‌گردد.
- بدون دریافت گواهی مالیاتی (موضوع ماده 26 یا 34)، نقل‌و‌انتقال رسمی اموال متوفی امکان‌پذیر نیست.
- تأخیر یا کتمان دارایی‌ها جریمه دارد و ممکن است مشکلات حقوقی جدی برای وراث به وجود آورد.
در نهایت، توصیه می‌شود در صورت مواجهه با پیچیدگی‌ها یا مبالغ بالای ماترک، از کارشناسان رسمی دادگستری یا وکلای مجرب در حوزه مالیات بر ارث کمک گرفته شود تا ضمن جلوگیری از اشتباه در محاسبه و اظهار دارایی، از تحمیل جرایم و محدودیت‌های قانونی جلوگیری شود.
دیدگاهتان را بنویسید