بهایابی چیست؟ سیستم های بهایابی در حسابداری صنعتی
بهایابی چیست ؟
بهایابی یا هزینهیابی، فرآیندی است که در آن هزینههای مرتبط با تولید یا ارائه خدمات، شناسایی، طبقهبندی، اندازهگیری، تلخیص و جمعآوری میشوند. هدف از بهایابی، مشخصکردن دقیق بهای تمامشده یک محصول یا خدمت است. این فرآیند نهتنها به محاسبه صحیح سود و زیان کمک میکند، بلکه ابزاری راهبردی برای تصمیمگیریهای مدیریتی و قیمتگذاری به شمار میآید.
در حسابداری صنعتی، بهایابی به سازمانها کمک میکند تا دیدی روشن نسبت به ساختار هزینهها، نقاط ضعف، سودآوری واحدها، و جریان واقعی منابع مالی داشته باشند. این فرآیند، پایه و اساس سیستمهای کنترلی و برنامهریزی تولیدی نیز محسوب میشود.
سیستم های بهایابی در حسابداری صنعتی
سیستمهای بهایابی در حسابداری صنعتی چارچوبهایی هستند که بر اساس آنها هزینهها جمعآوری، طبقهبندی و به محصولات یا خدمات تخصیص داده میشوند. بسته به نوع کسبوکار، ساختار تولید، میزان سفارشسازی و نحوه اجرای عملیات، یکی از این سیستمها بهکار گرفته میشود. سیستمهای اصلی بهایابی عبارتاند از :
1️⃣ سیستم بهایابی واقعی
2️⃣ سیستم بهایابی نرمال
3️⃣ سیستم بهایابی استاندارد
هر یک از این سیستمها رویکرد متفاوتی در جمعآوری اطلاعات و تحلیل هزینهها دارند که در ادامه به صورت دقیق بررسی شدهاند.
سیستم بهایابی واقعی
در سیستم بهایابی واقعی، تمامی هزینهها (مواد مستقیم، دستمزد مستقیم و سربار ساخت) بهصورت واقعی پس از انجام عملیات تولید ثبت میشود. اگرچه این روش از نظر اجرایی ساده است، اما محدودیتهای مهمی دارد :
1️⃣ امکان تعیین قیمت پیش از تولید وجود ندارد.
2️⃣ گزارشها صرفاً بر پایه دادههای گذشته هستند.
3️⃣ عدم امکان پیشبینی و کنترل هزینهها پیش از وقوع.
به همین دلیل، این سیستم بیشتر برای تحلیلهای تاریخی بهکار میرود تا کنترل و برنامهریزی مدیریتی.
سیستم بهایابی نرمال
در سیستم نرمال، مواد و دستمزد بهصورت واقعی ثبت میشوند، اما سربار ساخت بهجای داده واقعی، بر پایه یک نرخ از پیش تعیینشده (مثلاً ساعات کار مستقیم یا ساعات ماشین) تخصیص مییابد.
مزایای این سیستم :
1️⃣ دادهها سریعتر آماده میشوند.
2️⃣ نوسانات هزینه سربار در طول دوره مدیریت میشوند.
3️⃣ برای گزارشدهی دورهای و تحلیل کنترل بودجه مناسب است.
سیستم بهایابی استاندارد
در سیستم بهایابی استاندارد، تمام هزینهها از جمله مواد، دستمزد و سربار بر پایه استانداردهای از پیش تعیینشده محاسبه میشوند. تفاوت بین دادههای واقعی و استاندارد بهعنوان انحراف تحلیل میشود که اطلاعات ارزشمندی برای کنترل داخلی و عملکرد تولیدی فراهم میکند.
ویژگیهای کلیدی این سیستم :
1️⃣ کنترل بسیار دقیق هزینهها
2️⃣ امکان تحلیل انحرافات
3️⃣ پایهای برای برنامهریزی تولید و بودجهریزی
این سیستم بیشترین کاربرد را در شرکتهایی دارد که ساختار هزینهسنجی دقیق دارند و به کنترل انحرافات هزینهای در طول زمان نیاز دارند.
انواع روشها در سیستم های بهایابی حسابدرای صنعتی
بهایابی چیست؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که بهایابی تنها در نوع سیستم خلاصه نمیشود؛ بلکه روشهای اجرایی هزینهیابی نیز بهکار گرفته میشوند. مهمترین این روشها عبارتاند از:
1️⃣ هزینهیابی مرحلهای
2️⃣هزینهیابی سفارش کار
3️⃣ هزینهیابی بر مبنای فعالیت
4️⃣ هزینهیابی استاندارد
5️⃣ هزینهیابی جذبی و متغیر
6️⃣ هزینهیابی بر مبنای هدف
بهایابی مرحلهای
ویژه تولیدات پیوسته و انبوه :
این روش در صنایع فولاد، سیمان، مواد غذایی، و هر تولید انبوه دیگری کاربرد دارد. محصولات بهصورت پیوسته و یکنواخت از مراحل مختلف عبور میکنند و در هر مرحله هزینهای به آنها تخصیص مییابد.در این مدل، مراکز هزینه بر اساس دوایر تولیدی تعریف میشود و هزینه هر دایره بهصورت تجمعی به محصول منتقل میشود.
بهایابی سفارش کار
ویژه تولیدات سفارشی و خاص :
در این روش، تولید صرفاً پس از ثبت سفارش انجام میشود و هر سفارش بهصورت جداگانه بهعنوان مرکز هزینه تعریف میگردد. مثال بارز آن ساخت ماشینآلات خاص یا پروژههای پیمانکاری است. این روش، به دلیل دقت بالا در ارتباط مستقیم با هر سفارش، برای شرکتهایی که محصولاتشان بر اساس نیاز مشتری تغییر میکند، ایدهآل است.
بهایابی بر مبنای فعالیت
(ABC) تخصیص دقیق سربار بر اساس فعالیتها :
در این مدل، تمرکز از محصول به سمت فعالیتها تغییر پیدا میکند. یعنی بهجای اینکه هزینهها بهطور مستقیم به محصولات تخصیص داده شوند، ابتدا به فعالیتها اختصاص مییابند و سپس از آنها به محصولات منتقل میشوند.این روش، برای کسبوکارهایی که ساختار هزینه سربار بالایی دارند و تولیدشان پیچیده است، مناسب بوده و مانع از Overcost یا Undercost شدن محصول میشود.
بهایابی بر مبنای هدف
(TC) قیمتگذاری معکوس با کنترل کل چرخه عمر محصول :
در این روش ابتدا قیمت بازار و ارزش مدنظر مشتری مشخص میشود، سپس بر اساس آن بهای مجاز تولید تعیین میشود و شرکت موظف است تمام فرآیندها را طوری طراحی کند که به آن بهای هدف برسد.این روش، برای محصولات جدید یا صنایع رقابتی بسیار کارآمد است و باعث مدیریت هزینهها از مرحله طراحی تا پایان عمر محصول میشود.
مقایسه بهایابی جذبی و متغیر
در روش جذبی، تمام هزینههای تولید (مواد، دستمزد، سربار ثابت و متغیر) در بهای تمام شده لحاظ میشود. در حالی که در روش متغیر، فقط هزینههای متغیر مستقیم در بهای تمامشده منظور شده و هزینههای ثابت بهصورت دورهای در صورت سود و زیان درج میگردند.روش جذبی برای گزارشدهی قانونی کاربرد دارد و روش متغیر برای تحلیل سودآوری مدیریتی دقیقتر است
مقایسه سیستمها و روشهای بهایابی در حسابداری صنعتی
| ویژگیها / سیستمها | بهایابی واقعی | بهایابی نرمال | بهایابی استاندارد | سفارش کار | مرحلهای | بر مبنای فعالیت (ABC) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| زمان محاسبه هزینهها | پس از تولید واقعی | در طول تولید با نرخ جذب از پیشتعیینشده | قبل از تولید، بر اساس نرخها و مقادیر استاندارد | پس از سفارش مشتری | در حین تولید پیوسته | بر اساس فعالیتهای انجامشده |
| دقت اطلاعات در لحظه | پایین | متوسط | بالا | بالا | متوسط | بسیار بالا |
| مناسب برای نوع تولید | همه صنایع، اما بیشتر تاریخی | صنایع متوسط و بزرگ با سربار بالا | صنایع با کنترل قوی هزینهها | تولیدات سفارشی | تولید انبوه و پیوسته | تولیدات پیچیده با تنوع زیاد |
| تحلیل انحرافات هزینهای | ندارد | ندارد | دارد | دارد در سطح هر سفارش | ندارد | دارد |
| ثبت هزینههای سربار | واقعی | بر مبنای نرخ جذب | بر مبنای استاندارد تعریفشده | در سطح هر سفارش | مرحله به مرحله | به ازای هر فعالیت |
| مبنای تخصیص هزینهها | دادههای واقعی | نرخ جذب دورهای | نرخ و مقدار استاندارد | سفارش واحد | مراکز هزینه مرحلهای | فعالیتهای مرتبط با تولید |
| قابلیت استفاده در گزارشگیری مدیریتی | محدود | مناسب | بسیار مناسب | بسیار مناسب | مناسب | بسیار پیشرفته |
طبقهبندی هزینهها در بهایابی و ثبت در صورت سود و زیان
یکی از نکات مهم در بهایابی، نحوه طبقهبندی هزینهها است. بهطور معمول هزینهها بهصورت زیر طبقهبندی و گزارش میشوند:
1️⃣ هزینه متغیر
2️⃣ هزینه ثابت
3️⃣ هزینه نیمه متغیر
4️⃣ هزینه نیمه ثابت
در صورت سود و زیان، بهای تمام شده کالای فروش رفته از درآمد فروش کسر میشود و به این ترتیب سود ناخالص مشخص خواهد شد.
نتیجهگیری :
در پاسخ به پرسش کلیدی « بهایابی چیست؟ » باید گفت که بهایابی ستون فقرات حسابداری صنعتی است. از طریق سیستمهای متنوع و روشهای دقیق آن، حسابداران میتوانند به تحلیل عمیق و کنترل بهینه هزینهها بپردازند. سیستمهای بهایابی در حسابداری صنعتی نقش تعیینکنندهای در استراتژی تولید، قیمتگذاری، سودآوری و تصمیمگیریهای کلان سازمان ایفا میکنند. انتخاب صحیح روش و سیستم بهایابی، مزیت رقابتی بزرگی برای هر واحد اقتصادی محسوب میشود.
تفاوت اصلی بین سیستم بهایابی واقعی و استاندارد چیست ؟
در بهایابی واقعی، دادههای هزینه پس از وقوع ثبت میشوند، ولی در بهایابی استاندارد از پیش تعیین شده و امکان تحلیل انحراف وجود دارد.
آیا بهایابی سفارش کار در شرکتهای خدماتی هم قابل اجراست ؟
بله، بهویژه در پروژههای مشاوره، طراحی یا خدمات مهندسی که هزینهها برای هر مشتری یا پروژه جداگانه محاسبه میشود.
در چه شرایطی استفاده از بهایابی بر مبنای فعالیت (ABC) الزامی یا بهشدت توصیه میشود ؟
زمانیکه ساختار تولید یا ارائه خدمات پیچیده، محصولات متنوع و سربار غیرمستقیم بالا باشد.
سیستم مرحلهای مناسب چه نوع واحدهایی است ؟
مناسب برای تولیدات یکنواخت و پیوسته مانند صنایع فولاد، سیمان، دارویی و لبنی.
چرا محاسبه بهای تمامشده با روش جذبی ممکن است سود را کمتر یا بیشتر نشان دهد ؟
چون هزینههای ثابت نیز در بهای تمامشده محصول لحاظ میشود، که بسته به سطح تولید، باعث نوسان در سود میگردد.
آیا میتوان از چند روش بهایابی بهصورت همزمان در یک سازمان استفاده کرد ؟
بله، در صورتیکه فعالیتهای سازمان متنوع باشد، امکان اجرای همزمان چند روش در بخشهای مختلف وجود دارد.
دیدگاهتان را بنویسید